1817an, orain dela 200 urte, armada kolonial espainiarraren fusil-desarra trinko batek hil zuen Xabier Mina gaztea Mexikon. 1823an Mexikoko Kongresu Nazionalak gorengo mailako heroi izendatu zuen. Bizitza laburra baina oparoa. Minarena: 1789an Otaon jaioa, euskalduna; Nafarroan Napoleonen kontra borrokatu zen gerrillari buru, preso erori arte 1810ean; Frantziako espetxeetatik irtendakoan, 1814an, Fernando VII.aren kontra altxatu zen Iruña askatu nahian; Frantzian berriro espetxeratu eta ihesi ibili ondoren, Ingalaterrara joan zen 1815ean; han Penintsulako eta Ingalaterrako liberal batzuek (Holand, Russell, Blanco White, Florez Estrada) eta Ameriketako abertzaleek (Scott jeneral angloamerikarra, Fagoaga anaiak, Servando Mier) lagunduta, Mexikorantzko espedixzio baten buru bilakatu zen, independentziaren aldeko insurjenteen matxinada sustatzearren; 1816an Ingalaterratik Ameriketara abiatuta, Virginian, Haitin eta Galvestonen 300 ofizialeko gudaroste bat atondu zuen Bolivar askatzailearen, Aury komodoroaren eta Petion Haitiko presidentearen laguntzarekin; azkenik, División Auxiliar de la República Mexicana gudarostearen jeneral izendaturik, Veracruzetik hurbileko hondartzetan lehorteratu zen, eta Mexikoren errepublikaren eta independentziaren alde gerra egin zien Espainiako errealistei zortzi hilabetez, 1817an 28 urte zituela, fusilatu zuten arte. «Vuestros opresores calculan que para restablecer su bárbara dominación sobre vosotros y sobre vuestros hijos, es preciso esclavizar el todo… Por la causa de la libertad e independencia he empuñado las armas hasta ahora; solo en su defensa las tomaré de aquí en adelante […]. La patria no está circunscripta al lugar en el que hemos nacido, sino más propiamente, al que pone a cubierto nuestros derechos personales». «Salud y libertad», idazten zuen Xabierrek bere sinaduraren ondoan.